A. Phân tích lỗi: Trong kiểu lỗi này học sinh lầm tưởng trạng ngữ gồm một động ngữ không có chủ ngữ có giá trị như một mệnh đề hay động ngữ chủ ngữ. Ví dụ để diễn đạt ý “công việc khó khăn đòi hỏi chúng ta phải tranh thủ làm thì mới đạt được kết quả tốt”, học sinh viết: “muốn thành công buộc ta phải hành động gấp rút”.
B. Sửa lỗi: Kiểu lỗi này có 2 cách sửa:
1. Chuyển trạng ngữ thành chủ ngữ:
“Yêu cầu của công việc buộc ta phải hành động cương quyết”.
2. Bỏ động từ mở đầu cho phần sau (khi cần, thay bằng một động từ khác để diễn đạt ý của động từ đã bỏ):
“Muốn thành công, ta phải hành động cương quyết”.
“Ta muốn thành công thì phải hành động cương quyết”.
Bị chú. Cần phân biệt kiểu câu có trạng ngữ đứng đầu đang xét với kiểu câu có một động ngữ hay một mệnh đề (một nhóm chủ vị) làm chủ ngữ, như:
a. Bơi lội làm cho thân thể phát triển hài hòa.
Tấn công là cách phòng ngự tốt nhất.
Bắn chim trong thành phố là tuyệt đối cấm.
b. Nó cười đùa suốt buổi khiến mọi người vui lây.
Quang Trung mất sớm làm cho tình hình nhà Tây Sơn thay đổi.
Ta truy kích mạnh buộc địch phải co lại.[4]
Một trong những nét tiêu biểu có thể dùng để phân định kiểu câu này là động ngữ hay mệnh đề làm chủ ngữ thường biểu thị những hành động (hay đôi khi, những trạng thái) trong khi các động ngữ làm trạng ngữ thường biểu thị những tình thế, nhất là những tình thế chủ quan (với những động từ như được, bị, muốn, để) hay những tri giác (thấy, nghe, biết, v.v.).
C. Những trường hợp tương tự:
- Được bằng khen của Ban Giám đốc làm cho anh Tư hãnh diện với bạn bè đồng nghiệp.
- Bước vào hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ giúp cho dân tộc ta lớn mạnh về mọi mặt.
- Nhờ tin tưởng vào tập thể giúp cho cá nhân tiến bộ.
- Mải lo cho dân cho nước khiến Bác quên đi bản thân mình.
- Muốn chiến thắng quân thù đòi hỏi người chiến sĩ phải gan dạ.
- Muốn làm cách mạng đòi hỏi chúng ta phải giác ngộ cách mạng.
- Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội buộc chúng ta phải xây dựng những con người mới xã hội chủ nghĩa.
- Được tham quan danh lam thắng cảnh làm cho chúng ta thêm yêu quê hương đất nước.
- Được tin người bạn thân đã hy sinh nơi chiến trường khiến cho hắn sững sờ, rưng rưng nước mắt.
- Bị quân ta đánh một cú bất ngờ bắt buộc quân địch phải tháo chạy.
- Đi vào tính toán hiệu quả kinh tế cụ thể, khai hoang vùng kinh tế mới bộc lộ nhiều mặt thiếu sót.
- Bị tù đày không làm cho Bác quên quê hương, dân tộc.
- Ra đi khi cảnh nhà đơn chiếc: Vợ dại, con thơ, khiến cho người chiến sĩ không khỏi chùn lòng.
- Thấy hàng ngũ quân địch rối loạn làm cho quân ta càng thêm phấn khởi.
- Thấy nước sông cứ mỗi lúc một dâng lên cao khiến cho dân làng hoang mang, lo sợ.
D. Bài tập:
1. Phân tích và sửa những lỗi trong các câu trên (ở phần C) (mỗi câu sửa hai cách như mẫu sau đây).
Mẫu: Thấy nước sông mỗi lúc một dâng lên cao khiến cho dân làng lo sợ.
Sửa:
a. Mức nước sông mỗi lúc một dâng lên cao khiến cho dân làng lo sợ.
b. Thấy nước sông mỗi lúc một dâng lên cao, dân làng lo sợ.
2. Sử dụng những động từ “gây khiến” có bổ ngữ là một mệnh đề và chủ ngữ là một danh ngữ, để diễn đạt những nội dung sau đây:
a. Ông Minh vừa bị tai nạn: cả nhà cuống quít lên.
b. Bà Tư ốm nặng. Điều đó buộc lão chủ phải cho bà nghỉ mặc dầu lão không muốn.
c. Ta phải làm việc gấp mới kịp giờ thông đường.
d. Ta pháo kích dữ dội. Điều đó đã đưa địch đến tình cảnh này.
Trả lời:
a. Tai nạn ông Minh vừa gặp làm cho cả nhà cuống quít lên.
b. Bệnh tình trầm trọng của bà Tư buộc lão chủ phải cho bà nghỉ, mặc dầu lão không muốn.
c. Thời hạn thông đường khẩn trương đòi hỏi ta phải làm việc gấp.
d. Trận pháo kích dữ dội của ta đã đưa địch đến tình cảnh này.
3. Sử dụng những danh ngữ thay cho những mệnh đề đầu câu:
a. Anh ăn nói tục tằn không xứng đáng với một quân nhân cách mạng.
b. Họ làm ăn bê bối như vậy chứng tỏ họ thiếu trách nhiệm.
c. Lão Kim giàu có như vậy làm thành ưu thế duy nhất của lão.
d. Chính vì chị ấy yếu quá là nguyên nhân của chị ấy thất bại.
Trả lời:
a. Lời lẽ[5] tục tằn của anh không xứng đáng với một quân nhân cách mạng.
b. Cách làm ăn bê bối của họ chứng tỏ họ thiếu trách nhiệm.
c. Tài sản của lão Kim làm thành cái ưu thế duy nhất của lão.
d. Sức khỏe kém chính là nguyên nhân làm cho chị ấy thất bại.
4. Tập đặt câu và diễn đạt lại bằng những kiểu câu khác
a. Đặt câu với bị.
+ “Bị mất của, anh chàng hà tiện cuống lên như đỉa phải vôi”.
Lỗi có thể có: Bị mất của khiến cho (nên) anh chàng hà tiện cuống lên như đỉa phải vôi.
Diễn đạt cách khác:
- Của cải bị mất khiến cho anh chàng hà tiện cuống lên như đỉa phải vôi.
- Vụ mất mát khiến cho anh chàng hà tiện cuống lên như đỉa phải vôi.
- Vì mất của nên anh chàng hà tiện cuống lên như đỉa phải vôi.
+ “Bị phạt trong buổi học chiều qua, nó xấu hổ với bạn bè cùng lớp”.
Lỗi có thể có: Bị phạt trong buổi học chiều qua làm cho nó xấu hổ với bạn bè cùng lớp.
Diễn đạt cách khác:
- Cảnh nó bị phạt trong buổi học chiều qua làm cho nó xấu hổ với bạn bè cùng lớp.
- Nó xấu hổ với bạn bè cùng lớp vì đã bị phạt trong buổi học chiều qua.
b. Đặt câu với được:
+ “Được món tiền thưởng lớn, anh ta rất vui mừng”.
Lỗi có thể có: Được món tiền thưởng lớn khiến cho anh ta rất vui mừng.
Diễn đạt cách khác:
- Món tiền được thưởng lớn làm cho anh ta rất vui mừng.
- Anh ta rất vui mừng vì được thưởng món tiền thưởng lớn.
+ “Được thư người thân từ quê nhà, cô ấy nguôi đi nỗi buồn”.
Lỗi có thể có: Được thư người thân từ quê nhà giúp cho cô ấy nguôi đi nỗi buồn.
Diễn đạt cách khác:
- Thư của người thân từ quê nhà giúp cho cô ấy nguôi đi nỗi buồn.
c. Đặt câu với được biết.
+ “Được biết đàn heo của hợp tác xã bị mất trộm đêm qua, bà con trong xã lấy làm phẫn uất”.
Lỗi có thể có: Được biết đàn heo của hợp tác xã bị mất trộm đêm qua khiến cho bà con trong xã lấy làm phẫn uất.
Diễn đạt cách khác:
- Đàn heo của hợp tác xã đã bị mất trộm đêm qua khiến cho bà con trong xã lấy làm phẫn uất.
- Bà con trong xã lấy làm phẫn uất vì đàn heo của hợp tác xã đã bị mất trộm đêm qua.
+ “Được biết nhiều người hâm mộ tài năng của mình, cô ta lấy làm kiêu hãnh lắm”.
Lỗi có thể có: Được biết nhiều người hâm mộ tài năng của mình làm cho cô ta kiêu hãnh lắm.
Diễn đạt cách khác:
- Sự hâm mộ của nhiều người về tài năng của cô ta làm cho cô ta kiêu hãnh lắm.
- Cô ta kiêu hãnh lắm vì được biết nhiều người hâm mộ tài năng của mình.
d. Đặt câu với muốn.
+ “Muốn xây dựng CNXH, trước tiên ta phải xây dựng những con người mới XHCN”.
Lỗi có thể có: Muốn xây dựng CNXH buộc ta trước tiên phải xây dựng những con người mới XHCN.
Diễn đạt cách khác:
- Công cuộc xây dựng CNXH đòi hỏi ta phải xây dựng những con người mới XHCN.
- Ta phải xây dựng những con người mới XHCN để tiến hành thành công việc xây dựng CNXH.
+ “Muốn đạt năng suất cao trong lao động, chúng ta phải cải tiến phương pháp làm việc”.
Lỗi có thể có: Muốn đạt năng suất cao trong lao động đòi hỏi chúng ta phải cải tiến phương pháp làm việc.
Diễn đạt cách khác:
- Năng suất lao động sẽ cao nếu chúng ta biết cải tiến phương pháp làm việc.
- Việc cải tiến phương pháp làm việc sẽ giúp ta đạt năng suất cao trong lao động.
[4] Ba câu dưới (b) cũng có thể phân tích như gồm một mệnh đề chính có một mệnh đề phụ chỉ kết quả đi sau, nhất là khi giữa hai đoạn câu có dấu phẩy (có chỗ ngưng): Trong trường hợp này, các phân tích vừa nói có thể coi là bắt buộc.
[5] Hay “Cách ăn nói”.