Trong sách Mạnh Tử, cụ đồ nước Châu có mượn mấy nghề: làm tên (tên bắn cung), làm áo giáp, làm thầy cúng, làm hàng săng để giảng về cách chọn nghề. Đại khái cụ ấy nói vầy:
Người ta ai ai cũng có lòng nhân, anh thợ làm tên không phải có bất nhân hơn anh thợ làm áo giáp. Vậy mà anh thợ làm tên thì chỉ lo tên của mình chế ra không nhọn, bắn không chết người; còn anh thợ làm áo giáp lại chỉ sợ áo giáp của y làm ra không bền, người mặc áo ấy bị tên bắn thủng mà chết. Thầy cúng và hàng săng cũng vậy, một đằng thì muốn cúng cho người ốm khỏi ốm, để mình nổi tiếng; một đằng thì muốn có nhiều người chết, để mình đắt hàng.
Như vậy thì thợ tên, hàng săng là đồ bất nhân. Vì thế người ta cần phải chọn nghề mà làm.
Lấy ý mà xét, đó là cụ Mạnh bảo người ta đừng làm cái nghề mong cho người chết, mà phải làm cái nghề mong cho người không chết. Hay là, suy rộng ra nữa, đó là cụ Mạnh bảo người ta làm thợ áo giáp thì đừng làm thợ tên, đã làm thầy cúng thì đừng làm hàng săng.
Nếu quả vậy, nếu quả cụ đồ Mạnh dạy người như vậy thì hình như cụ cũng gàn gàn. Bảo rằng thợ tên, hàng săng là nghề bất nhân không nên làm, thế thì ai làm ra tên, ai làm ra săng? Mà những vật ấy nhiều khi không thiếu được.
Vả lại, nói vậy chỉ hợp về mặt đạo đức, chứ không hợp về mặt kinh tế. Không có kinh tế, đạo đức cũng khó sống.
Thật! Về kinh tế học, cụ Mạnh nay không sành bằng thầy lang nọ ở Hà thành.
Hà thành có hai nghề trái nhau là nghề mở hiệu bào chế và nghề cho thuê xe đám ma. Cho thuê xe đám ma, nghề ấy ăn về người chết, còn mở hiệu bào chế thì chỉ ăn về người sống, nói cho đúng, là ăn về người ốm, ốm mà sống được.
Từ ngày Hán học đã bỏ, các ông khóa phần nhiều thất nghiệp. Nhờ có biết năm ba chữ Hán, một vài vị thuốc, các ông bèn xoay vào thằng ốm mà kiếm ăn. Vì thế mà ở đất Hà thành, thầy lang trổ ra vô số những biển "dược phòng" "y quán" nằm cao tót trên các con đường. Nói ra thì mất lòng, cái y học của các thầy phần nhiều - phần nhiều chứ không phải tất cả - là món "con bọ con kiến", cho nên dao cầu của mấy thầy ấy chém người như chém ngóe. Tuy vậy, chết kệ họ, tiền họ, mấy thầy cứ bỏ túi. Tặng cho mấy thầy bốn chữ "giết người lấy của" thì đúng lắm. Xưa nay những hiệu cho thuê xe đám ma, nhờ mấy thầy mà phát đạt cũng nhiều.
Hồi này chừng như người ốm chết đã gần hết, cửa hàng của mấy thầy thấy khách đã thưa thưa, cho nên mỗi thầy lại làm thêm mỗi nghề, thầy thì kiếm việc viết báo, thầy thì kiếm việc buôn bán.
Một thầy nọ hóm hơn, biết rằng các nhà cho thuê xe đám mà họ phát đạt về mình, định tranh phắt mối hàng của họ, thầy liều lĩnh mở hiệu "xuất thần mã xa".
Phải, thầy lang mà mở hiệu cho thuê xe đám ma là phải. Như vậy, bốc thuốc tha hồ tự do, có lẽ cần cho con bệnh chết, hơn là cần cho con bệnh sống, vì họ sống thì thầy chỉ lợi tiền bán thuốc, mà họ chết thì thầy lại được cả tiền cho thuê xe đưa họ xuống suối vàng.
Xưa có ông lang làm chết con bệnh, nhà bệnh bắt ngài phải khiêng quan tài đi chôn. Ngài bị khiêng nặng, phẫn chí mà thề rằng không chữa thuốc cho người béo nữa. Nếu thầy này mà gặp đám ấy thì không phải phát phẫn. Nhà đã sẵn xe.
Vậy thì về cách chọn nghề, thầy lang này còn giỏi hơn cụ Mạnh.
Thục Điểu
Đông Phương, Số 496 - 3.8.1931